Osnovni geografski i istorijski podaci

Geografija i topografija

 

 

     

Opština Tutin kao jedna od Sandžačkih opština, nalazi se na teritoriji jugozapadne Srbije i graniči se sa teritorijama 7 drugih opština: Novim  Pazarom, Sjenicom, Zubinim potokom i Istokom iz Srbije, a Rožajama, Beranama i Bijelim Poljem iz Crne Gore. Teritorija opštine Tutin sa prosečnom nadmorskom visinom od 1000m prostire se na površini od 741 km2 što je čini, zajedno sa opštinom Novi Pazar, drugom opštinom Raškog okruga, dok je po broju stanovnika (30.054) treća opština istog okruga.
	Tutinska opština ima 93 naselja. S obzirom na izgled koji karakterišu doline reka, rečica i potoka, brda, visoravni i planine, na području se mogu jasno razlikovati šest većih grupa naselja. Tutin, gradsko područje sa okolnim selima Delimeđe, Melaje, sa okolnim selima Ribariće sa okolnim selima Crkvine sa okolnim selima Draga i Mojstir sa okolnim selima Leskova sa okolnim selima

 

Opština Tutin spada među najviše opštine u Srbiji, sa prosječnom nadmorskom visinom iznad 1.000 m. Ispod 800 m nadmorske visine nalazi se samo 15 km2 teritorije opštine. Njih čine delovi dolina Sebečevske i reke Ibar. Između 800 i 1.000 m nadmorske visine nalaze se, uglavnom, više površine oko ovih reka, kao i Tutinska kotlina i Koštan-polje koji zauzimaju 174 km2 površine opštine.
Najveća prostranstva, 463 km2, čine tereni Pešterske visoravni i nižih planina (Velike Ninaje, Huma i Jaruta) sa visinama od 1.000 do 1.500 m. Gornja granica naseljenosti je 1.300 m nadmorske visine.

Izvor: Republički zavod za statistiku

 

Tereni između 1.500 i 2.000 m nadmorske visine čine 88 km2 (pojas Mokre Gore i Mokre planine). Iznad 2.000 m nadmorske visine nalazi se samo 0,7 km2 u okviru kojih je smešten najviši planinski vrh u opštini, Pogled.
Stalno nenaseljeni tereni nalaze se na visinama iznad 1.300 m, prostirući se na 187 km2.
Reljef opštine Tutin karakterišu visoravni, brdovito zemljište, brežuljci, bregovi, brda, planine, planinski venci, brojni planinski predeli (sedla), klisure, kotline, vrtače, pećine i reke sa nizom manjih pritoka. Ravničarsko zemljište je retko. Ima ga na područjima Gornje i Donje Pešteri i u dolini reka: Vidrenjaka, Ibra, Kovačke reke, Smolučke reke, Godulje i Populje. Obeležja ravničarkog prostora ima i rejon sela Velje Polje i delovi sela Gornji i Donji Crniš. Najbrojniji su brežuljci (najmanja uzvišenja), bregovi (nešto veća uzvišenja od brežuljaka) i brda (uzvišenja do 500 m nadmorske visine).Na teritoriji opštine Tutin izdvaja se nekoliko planinskih oblasti: Mojstirsko-draške planine, Gornja i Donja Pešter.
Reljef Mojstirsko-draške oblasti čine visoke planine. Strmo, iznad Ribarića i Čulija, uzdiže se planina Veprnja (1.393 m). Južno od Veprnje, pruža se široki planinski masiv Ponora, Slomne gore i Poljane, na kojima se ističu visoki vrhovi: Novin vrh (1.806 m) i Pogled (2.154 m). Guste šume na ovoj planini ispresecane su brojnim prostranim pašnjacima.
Iznad sela Drage i Vrbe uzdižu se masivi: Kosov ravan i Vuksanove rupe. Na tom području se ističu vrhovi Orlosed (1.689 m) i Zogića stanovi (1.947 m).
Središnje naselje Gornje Pešteri je Leskova. Ceo basen je planinski sa nadmorskom visinom od 1.028 do 1.334 m. Severno od ovog novonastalog naselja pružaju se sela Gradac i Bra­cak, kao i prostrano polje sve do Karajukića Bunara (u sjeničkoj opštini). Ovo prostranstvo presecaju dva veća uzvišenja: Gračanski krš (1.364 m) i Trojan (1.351 m).

 

Izvor: Republički zavod za statistiku

 

U pravcu zapada, ovaj masiv se dalje nastavlja Đurđevicom (1.468 m) i Đerekarskim homrom (1.538 m) iznad sela Đerekara (Donje Đerekare – 1.181 m i Gornje Đerekare – 1.216 m).
Na jugu od Leskove zatvara se planinskim sedlom - Nabojskom ćafom (1.204 m) i dalje viskkim planinskim vrhom Gradina (1.502 m) na planini Hum. Na jugozapadu, ovaj predeo se završava uzvišenjem Strašijevac (1.429 m).
Istočno ovaj se predeo zatvara planinom Jarut (Markov vrh 1.428 m).
Donja Pešter se nalazi na znatno nižoj nadmorskoj visini (oko 1.000 m). Ova oblast, takođe, spada u planinsko područje Centralno mesto Donje Pešteri je Delimeđe (1.000 m).
Severno, Donja Pešter završava se planinama: Hrta (1.205 m) i obroncima Velike ninaje (Vr­ho­vi 1.358 m). Masiv Velike ninaje se pruža severozapadno prema Baćici (1.122 m), Točilovu (996 m), Arapoviću (972 m) i Guljicu (993 m). Donju od Gornje Pešteri, sa severozapada i zapada, odvaja duga planina Jarut.
Jugoiistočno, Pešter se završava brdovitim prjedelima Vraćevca (1.072 m) i Žara (1.198 m).
Na istoku se Donja Pešter nastavlja u rejonima sela Glogovik i Baljen (vrh Gnjijevića 1.152 m), a završava se kraškim predelom Golaća (1.054 m) odakle  se pruža široki vidik u pravcu Novog Pazara i Kopaonika.
Teritorija opštine Tutin, može se reći, oskudeva u stajaćim vodama. Izuzetak je jezero Gazivode koje predstavlja veštačku akumulaciju ukupne zapremine 370 miliona m3 i površine 27 km2.
Ova akumulacija se nalazi u dolini rijeke Ibra. Početak jezera je u naselju Ribariće, a sama brana za akumulaciju, postavljena je na teritoriji opštine Zubin Potok (naselje Gazivode). Akumulacija Gazivode, čitavim gornjim delom svog uspora, nalazi se na teritoriji opštine Tutin.
Ova akumulacija vodom snabdeva kosovsku opštinu Zubin Potok, dok za opštinu Tutin ima, pre svega, značaj u pogledu turizma i ribolova.
Za razliku od stajaćih voda, teritorija opštine Tutin ispresecana je brojnim rječicama koje uglavnom, posredno ili neposredno, čine pritoke najveće rijeke ovog kraja – Ibra.
U daljem tekstu su popisane rijeke sa područja opštine Tutin.
Ibar je najveća rijeka koja protiče kroz područje opštine Tutin. Izvire u Crnoj Gori ispod pla­nine Hajle. Na području opštine Tutin, od Špiljana do Strumaca, dužina Ibra iznosi 22 km. Po­sebnu prirodnu lepotu čini njena klisura visine i do 300 m.
Godulja je prva veća pritoka Ibra na području opštine Tutin. Godulju čine dve rječice Dolovska rijeka i Radušica.
Vidrenjak predstavlja najveću rijeku opštine Tutin. Ona, celom svojom dužinom, protiče kroz ovu opštinu. Ova rijeka je od posebnog značaja jer se sa njenog vrela opština snabdeva vodom.
Paljevska rijeka je karakteristična po vodopadu u selu Paljevu. Visina vodopada prelazi 20 m.
Jablanica je poslednja leva pritoka Ibra u okolini Tutina. To je rečica koja protiče kroz istoimeno selo.
Draška reka je rječica koja čini prirodnu granicu između Srbije i Crne Gore.
Suhovara je planinska rječica koja pravi duboki usek i fizički deli Mojstir i Dragu.
Mojstirska rijeka je još jedna pritoka Ibra koja se u njega uliva neposredno ispred prekrasnog kanjona i vrela Miljina glava.
Vrelo Miljina glava se takođe može nazvati desnom pritokom rijeke Ibra.
Crna rijeka predstavlja rijeku ponornicu koja oko 1,5 km iznad manastira Crna rijeka ponire, pa se nakon 2 km ponovo javlja.
Đerekarska rijeka (Boroštica) je rijeka u predelu Gornje Pešteri.
Delimedska i Točilovska rijeka predstavljaju rijeke ponornice. Obe poniru u prostrano Koštan polje (Pešterska visoravan).
Smoplućka rijeka sa Kovačkom rijekom u selu Crkvine čini nešto veću rijeku koja u donjem toku dobija naziv Sebečevska rijeka (Sebečevka).
Teritorija opština Tutin ističe se brojnošću izvora i vrela. Na prvom mestu treba pomenuti vrelo Promuklice koje je, svakako, najinteresantnije vrelo ovog kraja. Ovo neobično vrelo nalazi se u klisuri rijeke Vidrenjak.
Pored već pomenutog vrela Promuklice postoje i sledeća vrela, česme i bunari: Miljina glava ka­paciteta 100 l/s, Paljevsko vrelo, Crniško vrelo, Kapavci, Čukotsko vrelo, Crvena voda (Ja­rut), Studeni bunar (Šipče), Barjaktarsko vrelo (Leskova), Dobra voda - Dobrača (Na­boje), Elezova česma i Ploča (Rudnica), Bele vode - Krkavac (Dubovo), Studenac i Turkovo vrelo (Gujiće), Kron (Baćica), Glogovik (Dobri Dub), Borovac (Orlje), Ograđenica (Noćaje), Studena voda (Žuče), Koničko vrelo (Koniče), Kula, Kraljevska voda (Suvi Do), Grabovac (Detane), Vrelo (Lipice), Javor(Ponor), Đerekarsko vrelo i vrelo Raške.
Na celom području dominantna je planinska klima, sa dugim i snežnim zimama i kraćim i sve­žim letima, osim dolina Ibra i Vidrenjaka u kojima klima ima karakteristike subplaninskog tipa.

 

• Najhladniji mjesec - januar - prosečna temperatura  3,4°C

• Najtopliji mjesec - avgust - prosečna temperatura 17°C

• Prosečna godišnja temperatura 7,8°C

• Najvlažniji mjesec - januar i decembar - prosečna vlažnost 85%

• Najsušniji mjesec - maj - prosečna vlažnost 69%

• Prosečne godišnje padavine 610 l/m2

• Broja dana preko 25°C - 74

• Broj dana sa jako niskom temperaturom (ispod nule) - 132

• Broj dana pod snegom - 85

• Najviše padavina – mjesec jun  - prosek  68 l/m2

• Najmanje padavina – mjesec januar  - prosek 31 l/m2

• Prosečan broj sunčanih sati – 5,13 h/dan

Teritorija opštine Tutin nalazi se na jugozapadu Srbije u južnom djelu Raškog okruga, na granici sa Crnom Gorom. Reljef je pretežno planinski, prožet klisurama Ibra i nekih njegovih pritoka. Prirodne karakteristike ovog kraja otežavale su uslove za ostvarivanje saobraćajnih veza sa ostalim krajevima u zemlji, te stoga komunikacijske veze nisu na zadvoljavajućem nivou.
Od saobraćajnica sa teritorije opštine Tutin treba pomenuti: Jadransku magistralu (Putni pravac Mehov krš – Zubin  potok) i Ibarsku magistralu (Putni pravac Novi  Pazar – Ribariće).
Pored toga, granični prelaz sa Crnom Gorom nalazi se na teritoriji opštine Tutin.
Na kraju treba reći da je u planu izgradnja auto-puta preko Pešterske visoravni što će u velikoj mjeri doprineti poboljšanju ukupne slike o komunikacijskim kanalima ovog kraja.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Istorijski podaci

 

Od predistorije do VII vijeka n.e.

 

Najstariji nalazi o stanovništvu na teritoriji tutinske opštine potiču iz Delimeđa iz vremena prije 3 000 godina. Po mišljenju mnogih naučnika i istraživača najstariji stanovnici Tutina i Pešteri u cjelini bili su Dardanci koji su ilirsko pleme. Pretpostavlja se da Dardanci i nisu Iliri vec neko autohtonije, starije pleme.
U našem kraju izvršena je velika smjena stanovništva početkom VI stoljeća prije nove ere. Došli su Autarijatiilirsko pleme sa zapada, možda iz limske doline, i proterali Dardance prema dolini rijeke Ra­ške, gdje su tokom starijeg gvozdenog doba razvili svoju osobenu kulturu.
Dardanci su bili stočari i vrlo ratoborni, dugo su ratovali sa južnim susjedima, Makedoncima, kao i sa Rimljanima.
Balkansko poluostrvo bilo je na udaru Rimske ekspanzije počev od II stoljeća. Naši krajevi, znači i tutinska opština, ušli su u sastav Rimske provincije Dardanije, koja je obuhvatala dijo Makedonije južno od Skoplja, Kosovo i teritoriju do Niša, a na zapadu je obuhvatala gotovo čitavu teritoriju Sandžaka. U tom periodu gotovo čitavo starosjedelačko ilirsko stanovništvo bilo je romanizirano. U vrijeme podele Rimskog carstva na Zapadno i Istocno, današnja tutinska teritorija našla se na graničnim predjelima ta dva carstva.
Izvjesno je da su Rimljani imali vec veoma rano svoj rudnik gvožđa u Gluhavici.

Sloveni su okončali svoje prodore na Balkan početkom VII vijeka. Starosedelačko stanovništvo se, ispred slovenske ekspanzije, povlačilo u južne brdske predjele. Pretpostavlja se da su starosedeoci, povlačeći  se ispred Slovena, ostajali u brdskim predelima koji su bili teško dostupni. To stanovništvo je kasnije u najvećem broju slovenizirano.
Srbi su naselili staroraške krajeve, kojima je pripadala i današnja teritorija opštine Tutin, još početkom VII vijeka. Pouzdano se može reći da je u tim krajevima formiran jedan od prvih, ako ne i prvi, srpski plemenski savez iz koga je u XII vijeku konstituisana nezavisna srpska država Raška
Prodorom Slovena na ove prostore tokom VII vijeka zatečeno autohtono stanovništvo je okupirano i tokom dužeg vremena slovenizirano. Stvaranjem prve bosanske države tokom X vijeka zateceno starosjedelačko stanovništvo ilirskog porijekla, koje je ranije tokom vremena romanizirano i slovenizirano, istrazivači u ovom vijeku identifikuju kao dobre Bošnjane. Dok su se susjedna plemena i narodi priklonili katoličkoj ili pravoslavnoj religiji, dotle je autohtono bošnjačko stanovništvo izgradilo svoju sopstvenu bogumilsku religiju, poznatu pod imenom Bosanska crkva. Pod tim identitetom Bošnjaci su odbijali da se priklone bilo katoličkom Rimu, bilo pravoslavnom Vizantijskom Carigradu.
Nešto više od sto godina prije dolaska Turske na Balkan, najveći dio teritorija današnjeg Sandžaka pripojen je Bosni.
Dolaskom Osmanskog carstva na ove prostore, bošnjačko bogumilsko stanovništvo prihvatilo je Islam kao spas pred naletima katoličkih i pravoslavnih misionara, tim prije sto je bogumilstvo odnosno Bosanska crkva u mnogome u svom učenju i vjerskim obredima imalo dodirnih tačaka sa islamskim učenjem. Nešto preko sto godina trajalo je osvajanje Sandžaka i Crne Gore od strane Osmanlija.

Prvi pisani istorijski dokument o opštini Tutin (28. mart 1396.)

 

Već 1396. u Gluhavici se nalazi kadija koji je o tome obavijestio Dubrovnik. To pismo nije sačuv­ano, ali je sačuvan odgovor dubrovačkog kneza gluhavičkom kadiji od 28. marta 1396. godine:
"Poštovanom prijatelju kadiji u Gluhavici od vladajućeg dubrovačkog kneza i od cijele opštine pozdrav. Primismo tvoje pismo i razumjesmo kako jačaš i potvrđuješ vjeru velikog Cara i tvoju našim trgovcima, da idu nesmetano po carevoj zemlji placajući carinu po zakonu. I kako nam po tvojoj ljubavi obećavaš da cuvaš naše trgovce, mi smo ti na to svesrdno zahvalni. I mi što je u našoj mogućnosti radi smo za vaše poštenje. A što pišes da si ti u Gluhavici, da dolaze i svraćaju naši trgovci k tebi u Gluhavicu, te tu da plaćaju carinu, a drugim putem da ne idu, to je teška stvar. U vezi s tim, dragi prijatelju, i odgovaram ti. Careva zemlja je velika, duga i široka i mnogo puteva po njoj ima. Po njoj trgovci idu i trguju kako se kome svidi.
Mnogo je teško trgovcima da istim putem idu u carevu zemlju i ako im se takav zakon postavi trgovci ce biti obameteni i neće trgovati po carevoj zemlji. Stoga ce biti gore carevoj privredi, a mi trgovcima ne možemo narediti ni zabraniti da ne idu kuda mogu u carevu zemlju, gde im se svidi i gdje ce im biti korisnije. Kuda god budu isli po carevoj zemlji plaćaće carinu po zakonu.Molimo te da imas naše trgovce u obzir i čuvaj ih i podrži dobrim zakonima kao što se nadamo da ce biti, a oni će to snishodljivo vidjeti. Molimo te, odgovori nam, da nam se trgovci ne ustavljuju.

Bog s vama!"

Knez dubrovački               28.mart 1936.god.

 

 

Prema predaji današnje ime Tutin dobija 1831. godine prilikom prolaska Husejin-Bega Gradaščevića sa vojskom preko Tutinske teritorije da bi ratovao protiv Turske vojske i reformi koje je sprovodio Sultan Mahmud II.
Kako je Husejinova vojska bila silna i brojna, do tada neviđena, narod je bio iznenadjen njenim prolaskom i tutnjavom. Po tome je mjesto Donja Mitrova gdje je vojska logorovala dobilo ime Tutin.Druga predaja govori da je poslednja ilirska kraljica Teuta stolovala na brdu iznad grada, te je po tome dobio ime Teutin grad.

Zahvaljujući zapisima engleskih putnika Ibrijeve i Makenzijeve, može se saznati da je Tutin 1868. go­dine imao 7 kuća: šest Hamzagića i jednu srpsku Avram-aginu.
Od 1912. godine Tutin, iako malo mjesto, počinje da dobija sve značajniju ulogu kao sedište nove teritorijalno-administrativne jedinice - sreza štavičkog, koji je zvanično konstituisan 1913. godine.
Srez štavički konstituisan posle balkanskih ratova, zadržao je to ime i nakon Drugog svet­skog ra­ta. Administrativni centar sreza bio je Tutin. Štavički srez je 1953. godine činilo 14 opština, 94 sela i 3.978 domaćinstava. Prema popisu iz 1953. godine ovaj srez su činili narodni odbori sledećih opština: Delimeđe, Melaje, Reževiće, Suvi Do, Leskova, Detane, Tutin, Dulebe, Draga, Mojstir, Ribariće, Orlje, Crkvine i Noćaje.

 

Izvori
„Iliri i Tračani“ , Dragoslav Srejović, Beograd 2002.godine
„Gde se nalazila Srbija od VII-XII veka“, Relja Novaković, Istoriski institut Beograd
„Prestanak bogumilstva i islamizacija Bosne“ Aleksandar Solovjev Sarajevo 1949. godina
„Od tradicije do identiteta, Geneza nacionalnog pitanja Bošnjaka“ Muhamed Hađžijahić Sarajevo 1974.